DESTAN NEDİR, ÖZELLİKLERİ, TÜRK DESTANLARI

Milletleri derinden etkileyen tarihî ve sosyal olayları anlatan çoğunlukla manzum şekilde olan
edebî eserlere “destan” denir.
Destanlar henüz aklın ve bilimin toplum hayatına tam anlamıyla hâkim olmadığı ilk çağlarda
ortaya çıkmış sözlü edebiyat ürünleridir.
Destanlar ve destansı öyküler, ilkçağlardan beri, dünyanın her yerinde, gelenekleri sonraki
kuşaklara aktarmak için kolektif olarak yaratılmış edebî biçimlerdir.
Destanlar, efsanelerden sonra bilinen en eski edebiyat türlerinden biridir. Yunanca “espos”
sözcüğünden gelmektedir. Destanlar; mitoloji, efsane, folklor ve tarihî öğeleri içerir. Destanlar
zaman ve mekân içinde iradesini elinde tutan kahraman-bilge kişiliklerin efsanevî ve gerçek
hayat hikâyeleri etrafında oluşmuş uzun, didaktik (bilgi verici) hikâyelerden oluşur.
Destanlar, tarihsel olaylara bağlı olmakla beraber, tarih sayılmayan, Türk edebiyatında
ozanların “kopuz” denen saz eşliğinde söyledikleri, toplumun ortak hayat görüşünü yansıtan,
edebî eserlerdir. Deprem, bulaşıcı hastalık, kuraklık, kıtlık, yangın gibi tabiî afetlerin; göçler,
savaşlar ve istilâlar gibi önemli olayların toplum vicdanında derin yankılar uyandırması,
destanların oluşumunda etkili olmuştur.

Destanların Genel Özellikleri

1. - Destanlar anonimdir, halkın ortak belleğinin ürünüdür, belli bir ulusun özelliklerini
2. yansıtır.
3. - Genellikle manzum, yani şiir şeklindedir. Az olmakla beraber nazım-nesir karışık olan
4. destanlar da vardır. Ancak bazı destanlar, manzum şekilleri unutularak günümüze nesir halinde
5. ulaşmıştır.
6. - Destanlarda olağan ve olağanüstü olaylar iç içedir. Bu olaylar toplumun hafızasında iz
7. bırakmış önemli olaylardır.
8. - Destan kahramanları olağanüstü özelliklere sahiptir. Destanların büyük çoğunluğunda
9. yarı tanrısal nitelikler taşıyan bir ya da daha fazla kahramandan söz edilir. Kişiler, olaylar, doğal
10. varlıklar hep gerçek yaşamdaki boyutlarından daha büyük, daha zengindir. Destan, bu
11. kahramanın eylemleri üzerine kurulmuştur.
12. - Destanlar, tarihî ve sosyal olaylardan doğar, beslenir. Bu eserlerde genellikle, yiğitlik,
13. aşk, dostluk, ölüm ve yurt sevgisi gibi temalar işlenir.
14. - Genellikle birkaç bölümden oluşan destanlarda kahramanların olağanüstü eylemleri
15. coşkulu, törensel bir üslupla anlatılır.
16. - Hemen bütün destanlarda uzun yolculuklar anlatılır. Özellikle sözlü destanlarda uzun
17. anlatı, betimleme ve konuşma bölümleri bulunur.
18. - Destanlarda olay içinde olaya yer verilir.
19. - Törensel söyleyişler ve kamusal duyarlılık hâkimdir.

Destanile Efsanenin Farkı

Efsane, halkın hayal gücüyle oluşturduğu “ideal insan tipi”ni dile getirir ve nesilden nesle
anlatılır. Ayrıca efsanelerde insanın kendisi dışındaki varlıklar veya kendisi dışında var
olduğuna inandığı her şeyi anlama, açıklama söz konusudur. Bu açıklama, bir bilgiye veya
belgeye değil, hayal gücüne dayanır. Destanlar ise toplumsal hayatta derin iz bırakan
yaşanmış olaylardan beslenir, onların etkisiyle oluşur.

DESTANLARIN OLUŞUM AŞAMALARI

1-Doğuş safhası: Bu safhada milletin hayatında iz bırakan önemli tarihî ve sosyal olaylar, bu
olaylar içinde yüceltilmiş efsanevî kahramanlar görülür.
2-Yayılma safhası: Bu safhada, söz konusu olay ve kahramanlıklar, sözlü gelenek yoluyla
yayılır. Böylece bölgeden bölgeye ve nesilden nesle geçer.
3-Derleme (yazıya geçirme) safhası:Bu safhada, sözlü gelenekte yaşayan destanı, güçlü bir
şair, bir bütün halinde derleyip manzum olarak yazıya geçirir. Çoğu zaman bu destanların kim
tarafından derlendiği ve yazıya geçirildiği belli değildir.

DESTAN TÜRLERİ

Destanlar “doğal (tabiî) destanlar” ve “yapma (yapay) destanlar” olmak üzere ikiye ayrılır.
a- Doğal (sözlü) destanlar: Toplumun ortak malı olan ve birtakım olaylar sonucu kendiliğinden
oluşan destanlardır. Doğal destanların söyleyeni belli değildir. Bu destanlar yazının henüz
bulunmadığı ve yaygınlaşmadığı bir kültürde doğup kuşaktan kuşağa sözlü olarak aktarıldıktan
sonra yazıya geçirilmiştir. Doğal destanlar, ozan ve şarkıcıların değişik zamanlarda söylediği
şarkı ve şiirlerin bütünleşerek işlenmesiyle oluşturulur.
b. Yapma (edebî) destanlar: Bir şairin, toplumu etkileyen herhangi bir olayı tabiî destanlara
benzeterek söylemesi sonucu oluşan destanlardır. Bunlar, belirli bir yazar tarafından eski
örneklere uygun olarak ve okunmak üzere kaleme alınmış destanlardır.

DÜNYA EDEBİYATINDA DESTAN

- Dünya edebiyatında doğal destan olarak özellikle “Gılgamış Destanı" ile “İlyada ve
Odysseia”
destanı öne çıkmaktadır.
- Bilinen en eski destan olan “Gılgamış Destanı" MÖ. 3000 yıllarında Mezopotamya’da
ortaya çıkmıştır.
- Eski Yunan Tarihçisi Homeros’un aktardığı destanlar olarak bilinen “İlyada ve
Odysseia” nın ise
MÖ. 11-12’nci yüzyıllarda geçtiği sanılmaktadır. Özellikle Odysseia, Yunan tragedyası ve Batı
edebiyatının önemli bir kaynağıdır.
Dünya Edebiyatındaki Doğal Destanlar
- Yunan edebiyatı: İlyada ve Odysseia (Homeros): Yunanlıların Troia Savaşı’na gidiş ve
dönüşlerini anlatır.
- İran Edebiyatı:Şehname (Firdevsi): İran-Turan mücadelelerini, İran’ın ulusal kahramanı
Rüstem’in yiğitliklerini ve Büyük İskender’in İran’ı işgalini anlatır.
- Fin Edebiyatı:Kalevela (Lönrot): Doğaya karşı savaşan Finlilerin erdemlerini,
bilgeliklerini anlatır.
- Hint Edebiyatı: Mahabharata: Kaurava’nın Pandavalara karşı savaşlarını Krişna ve
Arcuna’nın kahramanlıklarını anlatır. Ramayana: Ayadhya
prensi Rama’nın yaşamını anlatır.
- Alman Edebiyatı: Nibelungen: 5. yüzyılın ilk yarısındaki Hun-Germen savaşlarını anlatır.
- İngiliz Edebiyatı: Beowulf: Yiğit Beowulf ve arkadaşlarının bir canavarla mücadelesini
anlatır.
- Rus Edebiyatı: İgor: 12. yüzyılda Kıpçak Türkleriyle Rusların yaptıkları savaşları anlatır.
- İspanyol Edebiyatı: La Cid: İspanyolların ulusal kahramanı Rodrigo’nun 11. yüzyılda
Araplarla mücadelesini anlatır.
- Fransız Edebiyatı: Chansen de Röland: Charlemagne döneminde Müslümanlarla
yapılan savaşları anlatır.
Dünya Edebiyatındaki Yapma Destanlar
- Latin Edebiyatı: Aeneis (Vergilius): Troia hükümdarı Priamos’un yeğeni Aeneis’in
Roma’yı kurması anlatılır.
- Fransız Edebiyatı: Henriade (Voltaire): 16. yüzyıldaki din ve mezhep savaşları anlatılır.
- Portekiz Edebiyatı: Os Lusiadas (Camoens): Vasco de Gama’nın seferleri anlatılır.
- İngiliz Edebiyatı: Kaybolmuş Cennet (J. Milton): Âdem’le Havva’nın cennetten
yeryüzüne inişleri anlatılır.
- İtalyan Edebiyatı: Kurtarılmış Kudüs (T. Tasso): I. Haçlı Seferi’nde Hıristiyanlarla
Müslümanlar arasında geçen savaşlar anlatılır.
İlahi Komedya (Dante):
Öteki dünyada (ahirette) Dante’ nin yaptığı 7 günlük gezi anlatılır.
Çılgın Orlando (Ariosto):
Charlemagne döneminde Hıristiyanlarla Müslümanlar arasında geçen savaşlar anlatılır.
- Türk Edebiyatı: Üç Şehitler Destanı (F. H. Dağlarca): Kurtuluş Savaşı’ndan bazı olaylar
anlatılır.

TÜRK EDEBİYATINDA DESTAN

- Saka Destanları: Alp Er Tunga Destanı: Bu destanda, tarih sahnesindeki ilk Türkler
olarak bilinen Sakaların yiğit komutanı Alp Er Tunga (?- MÖ. 624)’nın İranlılarla yaptığı savaşlar
anlatılır. Destanda Alp Er Tunga’nın kahramanlıkları, başarıları ve ölümünden duyulan acı dile
getirilmiştir. Alp Er Tunga destanındaki konular
İranlıların ulusal destanı olan Şehname’de de ele alınmıştır. Farklı bir bakış açısıyla Firdevsi
tarafından yazıya geçirilen Şehnamede Alp Er Tunga’nın adı
“Afrasiyab”
olarak geçmektedir.
Şu Destanı:
Bu destanda, Saka Türklerinin hükümdarı olan Şu’ nun Makedonya hükümdarı İskender’in
ordularıyla yaptığı mücadelelere (MÖ. 330) bu mücadelelerde gösterdiği kahramanlıklara yer
verilmiştir
Şu destanının aslı elimizde yoktur. Bu destanla ilgili bilgileri Divanü Lügat’it Türk’ten
edinmekteyiz.
- Hun Destanı: Oğuz Kağan Destanı: Bu destanda Hun hükümdarı Oğuz (Mete, MÖ. 209-
174)’un Orta Asya’da Türk birliğini kurması anlatılır.
Oğuz Kağan destanının Uygur yazısıyla yazılmış bir kopyası Paris’tedir.
- Göktürk Destanları: Bozkurt Destanı: Göktürklerin dişi bir kurttan nasıl türedikleri ve
çoğaldıkları anlatılır. Bu destanla ilgili bilgiler Çin kaynaklarından alınmıştır.
Ergenekon Destanı:
Bu destanda Göktürklerin Ergenekon denilen bir yere sığınmaları, orada dört yüz yıl oturup
çoğalmaları sonra da demir bir dağı eriterek oradan çıkmaları ve büyük bir devlet kurmaları
(MS. 552) anlatılır. Bu destan 13. yüzyılda Moğol tarihçisi Reşidüddin tarafından yazıya
geçirilmiştir.
- Uygur Destanları: Türeyiş Destanı: Türeyiş destanından Uygurların erkek bir kurttan
türeyerek çoğalmaları anlatılır. Göç Destanı: Bu
destanda, Uygurların Kırgız baskılarına dayanamayarak Doğu Türkistan’a göç edişleri (MS.
840) anlatılmıştır.
Not: Türk edebiyatında destan türü çok gelişmiştir; fakat Türk destanları, son aşamaya
kavuşamamış, yani bir ozan tarafından yazıya geçirilememiştir. Türk destanları hakkındaki
bilgiyi Çin, İran ve Arap kaynaklarından öğreniyoruz.
Joomla SEO powered by JoomSEF